Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 1.djvu/456

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը սրբագրված է

վակներին է նվիրել Արևելքի մի շարք երկրևեր. վեցամյա Ալեքսանդրը հռչակվել է Հայաստանի և Պարթևաստանի թագավոր, որոնք դեռ պետք է նվաճվեին։ Ա–ի քաղաքականությունը պառակտեց եռապետությունը և նրա դեմ հանեց Հռոմի հասարակական կարծիքը։ Սենատը պատերազմ հայտարարեց Կլեոպատրային։ Մ. թ. ա. 31-ին, Ակտիում հրվանդանի մոտ, Օկտավիանոսը պարտության մատնեց Եգիպտոսի և Ա–ի միացյալ նավատորմը։ Օկտավիանոսի զորքերը, մտնելով Եգիպտոս, պաշարեցին Ալեքսանդրիան, ուր և Ա. ինքնասպանություն գործեց։

Ա–ի գեղարվեստական կերպարը մարմնավորված է Շեքսպիրի «Անտոնիոս և Կլեոպատրա» դրամայում։

Գրկ․ Հրանտ Ք., Արմեն Հ., Անկում Արտաշեսյան հարստության, Բեյրութ, 1967։ Плутарх, Сравнительные жизнеописания, т. 3, М., 1964. Հայ ժողովրդի պատմություն (բազմահատորյակ), հ. 1, Ե., 1971։

ԱՆՏՈՆԻՆՈՍ ՊԻՈՍ (Antoninos Pius) (86–161), հռոմեական կայսր 138-ից։ Ա. Պ–ի անունով է կոչվում Անտոնինոսների դինաստիան։ Հաջորդելով Ադրիանոսին, որից որդեգրված էր, շարունակեց նրա խաղաղ և շինարար քաղաքականությունը։ Ա․ Պ. Հայաստանի թագավոր կարգեց Հռոմի Սենատի անդամ, հայ արքայազն Սոհեմոսին։ Այս առիթով Հռոմում կտրվեց շքադրամ, որի մի երեսին պատկերված է Ա. Պ–ի դափնեպսակ գլուխը՝ «Անտոնինոս Ավգոստոս Պիոս, Հայր Հայրենյաց, Տրիբունյան իշխանության տեր, III անգամ հյուպատոս» մակագրությամբ, մյուս երեսին՝ Սոհեմոսի թագադրումը Ա. Պ–ից՝ «Թագավոր Հայաստանի տրված Սենատի վճռով» գրությամբ։


ԱՆՏՈՆՅԱՆ Արամ (1875-1952), հայ գրող, պատմաբան, հրապարակախոս։ Ծնվել է Կ. Պոլսում, ձկնորսի ընտանիքում։ Աովորել է հայկական և ֆրանսիական վարժարաններում։ Աշխատակցել է ժամանակի թերթերին, խմբագրել «Ծաղիկ», «Լույս» գրական և «Կառափնատ», «խարազան» երգիծական հանդեսները, «Սուրհանդակ» օրաթերթը (Փարիզ)։ 1928–51-ին եղել է Փարիզի Նուպարյան մատենադարանի տնօրենը։ Հավաքել է հայոց պատմության և գրականության վերաբերյալ մեծարժեք նյութեր և վավերագրեր։ Գրել է «Դրամի քողին տակ» (1904, «Սուրհանդակ»–ի թերթոն № 1531-ից) վեպը, «ճշմարտությունը» (1909) վիպակը, «Կավե արձաններ» (1910) երգիծական գործը, «Պատկերազարդ ընդարձակ պատմություն Պալքանյան պատերազմին» (հ. 1–4, 1912–13) երկը, «Այն սև օրերուն…» (1919) հուշագրությունը։ Մահացել է Փարիզում, դեկտ. 23-ին։


ԱՆՏՈՆՅԱՆ Գուրգեն Գերասիմի (ծն. 1911), հայ սովետական գրականագետ։ Բանասիրական գիտ. դ–ր, պրոֆեսոր (1955)։ ՍՄԿԿ անդամ 1943-ից։ Ծնվել է հունվարի 3-ին, Լեռնային Ղարաբաղի ԻՄ Մարտակերտի շրջանի Կուսապատ գյուղում։ 1933-ին ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետը։ 1943-ից Ադրբեջանի Վ. Ի. Լենինի անվան մանկավարժական ինստ–ի հայոց լեզվի և գրականության ամբիոնի վարիչն է։ Ա–ի գրականագիտական հետազոտությունները հիմնականում վերաբերում են երկու հարևան ժողովուրդների գրական կապերի պատմությանը («Հայ–ադրբեջանական բարեկամությունը գրականության մեջ», 1962) և Ադրբեջանում ապրող հայ գրողների երկերին։

Երկ. Նիզամին և հայ գրականությունը, Բաքու, 1947։


ԱՆՏՈՆՅԱՆ Հակոբ (1887-1967), սփյուռքահայ բանաստեղծ, թարգմանիչ։ Ծնվել է Կ. Պոլսում։ Ավարտել է տեղի Ռոբերտ քոլեջը (1906)։ Եղել է Կ. Պոլսի ամերիկյան դեսպան Հ. Մորգենթաուի քարտուղարը և թարգմանիչը։ 1921-ին ավարտել է Նյու Յորքի համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետը։ Աշխատակցել է «Շանթ», «Բյուզանդիոն», «Պայքար» և այլ հանդեսների։ Բանաստեղծությունների առաջին գիրքը լույս է տեսել Կ. Պոլսում («Բյուրեղներ», 1921)։ Երկրորդ գրքում ամփոփված են Ա–ի արձակ ու չափածո ստեղծագործությունները («Բյուրեղներ», 1960)։ Կատարել է նաև թարգմանություններ Շեքսպիրի, Հյուգոյի, Լամարթինի, Վերլենի, Բոդլերի, Շելլիի ստեղծագործություններից։ Մահացել է Նյու Յորքում։


ԱՆՏՈՆՈՎ Օլեգ Կոնստանտինովիչ (ծն. 1906), սովետական ավիակոնստրուկտոր, տեխ. գիտ. դոկտոր, ՈՒՍՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս (1968), սոցիալիստական աշխատանքի հերոս (1966)։ ՍՍԿԿ անդամ 1945-ից։ Ծնվել է հունվարի 25 (փետր. 7)–ին, Մոսկվայի նահանգի Տրոիցի գյուղում։ Ավարտել է Լենինգրադի Կալինինի անվ. պոլիտեխնիկական ինստ.։ 1946-ից ղեկավարում է իր հիմնադրած փորձա-կոնստրուկտորական բյուրոն։ Ա–ի ղեկավարությամբ ստեղծվել են բազմաթիվ ինքնաթիռներ, այդ թվում՝ ԱՆ–10, ԱՆ–24, ԱՆ–12 և ԱՆ–22 (բեռնունակությունը՝ 80 տ) տրանսպորտային տուրբապտուտակային ինքնաթիռներ։ ՍՍՀՄ V–VII գումարումների Գերագույն սովետի դեպուտատ։ ՍՍՀՍ պետական (1952) և լենինյան (1962) մրցանակների դափնեկիր։


ԱՆՏՈՆՈՎՇՉԻՆԱ, հակասովետական էսեռա–կուլակային խռովություն 1920–21-ին, Տամբովի նահանգում։ Նախաձեռնողներն էին՝ էսեռական կուսակցության կենտկոմը և կուլակային «Աշխատավոր գյուղացիության միություն»–ը, ղեկավարն էր էսեռ Ա. Մ. Անտոնովը։ Օգտվելով երկրի տնտեսական ծանր վիճակից՝ խռովարարները գյուղացիների մեջ դժգոհություն էին բորբոքում պարենմասնատրման դեմ։ Նրանց բուն նպատակն էր տապալել սովետական կարգերը։ Ա–ի վերացման համար 1921-ի գարնանը ստեղծվեց Համառուսաստանյան Կենտգործկոմի հատուկ հանձնաժողով՝ Վ. Ա. Անտոնով–Օվսեենկոյի գլխավորությամբ։ Տամբովի նահանգի կարմիր բանակի զորամասերի հրամանատար նշանակվեց Մ. Ն. Տուխաչևսկին։ Խռովությունը ջախջախվեց 1921-ի ամռանը։ Ա–ի վերջնական վերացմանը նպաստեց պարենհարկին անցնելը։ Անտոնովը սպանվեց փոխհրաձգության ժամանակ, 1922-ին։


ԱՆՏՈՆՈՎ–ՕՎՍԵԵՆԿՈ (կուսակց. ծածկանունը՝ Շտիկ, գրականը՝ Ա. Գալոկի) Վլադիմիր Ալեքսանդրովիչ (1883–1939), սովետական կուսակցական և պետական գործիչ, լրագրող։ ՌՍԴԲԿ անդամ 1903-ից։ Ծնվել է մարտի 9(21)–ին, Չեռնիգովում։ Հեղափոխական շարժումներին մասնակցել է 1901-ից, 1905–06-ին եղել է Նովո Ալեքսանդրիայի (Լեհաստան) և Սևաստոպոլի ռազմական ապստամբությունների կազմակերպիչներից։ 1906-ին դատապարտվել է մահապատժի, որը փոխարինվել է 20 տարվա տաժանակրության։ Փախել է տաժանավայրից։ 1910-ին մեկնել է Ֆրանսիա, որտեղ հարել է մենշևիկներին: 1914-ին խզել է կապերը մենշևիկների հետ, 1917-ի մայիսին մտել բոլշևիկյան կուսակցության մեջ։ Հոկտեմբերյան հեղափոխության ժամանակ Պետրոգրադի ռազմա-հեղափոխական կոմիտեի քարտուղարն էր։ Սովետների Համառուսաստանյան II համագումարում, 1917-ի հոկտ. 26 (նոյեմբ. 8)–ին, ընտրվել է ժողկոմխորհի առաջին կազմում, որպես ռազմական և ծովային գործերի կոմիսարիատի անդամ։ Քաղաքացիական պատերազմի տարիներին ղեկավարել է ուկրաինական ռազմաճակատը։ 1922–24-ին աշխատել է որպես Ռազմա–հեղափոխական խորհրդի քաղաքական վարչության պետ։ Եղել է լիազոր ներկայացուցիչ Չեխոսլովակիայում (1924-ից), Լիտվայում (1928-ից), Լեհաստանում (1930-ից), ՌՍՖՍՀ դատախազ (1934-ից)։ 1936–37-ին ՍՍՀՄ գլխավոր հյուպատոս էր Բարսելոնայում։

(նկ․) Օ. Կ. Անտոնով։ (նկ․) Վ. Ա. Անտոնով–Օվսեենկո։

ԱՆՏՈՑԻԱՆՆԵՐ (<հուն. <άνθος – գույն + κυανος – լազուր, կապույտ), բույսերը գունավորող գլյուկոզիդային բնույթի պիգմենտներ: Բույսերի բջջահյութում Ա. լինում են լուծված կամ բյուրեղների ձևով և բույսերի հյուսվածքներին (գլխավորապես՝ պսակաթերթերին, պտղին, տերևներին) տալիս են մանուշակագույն, կապույտ, դարչնագույն, կարմիր, նարնջագույն երանգ։ Ա–ին անվանում են «բուսական քամելեոններ»։ Ծաղիկների և պտուղների բազմերանգությունը պայմանավորված է Ա–ի բազմատեսակությամբ (բացառությամբ կարմիր ճակնդեղի, որը պարունակում է այլ բնույ–