նական գործողությունները միաժամանակ արտահայաեն նան որոշ երկրաչափական ձևափոխություններ բազմաչաՓ տարա– ծությունում (ինչպես կոմպլեքս թվերը հարթության մեջ) կամ քանակապես նկա– րագրեն ինչ–որ ֆիզիկական օրենքներ: Հ. թ. կառուցելու փորձերից պարզվեց, որ հնարավոր չէ երեք և ավելի չաՓանի տա– րածությունում կառուցել թվերի այնպիսի համակարգ, որտեղ հանրահաշվական գործողությունները պահպանեն իրական կամ կոմպլեքս թվերի գումարման և բազ– մապատկման բոլոր հատկությունները: XIX դ. վերջին Հ. թ–ի տեսությունը կրկին ընդհանրացվեց՝ անվանվելով կամայա– կան դաշտի վրա վերջավոր չաՓանի հան– րահաշիվների տեսություն: Հ. թ–ի տեսու– թյան արդի ընդհանրացումներից կարելի է առանձնացնել արթինյան, նյոթերյան տե– սությունները: Կամայական բազմության տարրը կոչ– վում է հիպերկոմպլեքս թիվ միմիայն այն դեպքում, եթե այդ տարրը իրական գործա– կիցներով բազմանդամի արմատ է: Սահ– մանմանը բավարարող տարրերը կարեփ է ներկայացնել վերջավոր չափանի քառա– կուսի մատրիցներով, (a+Pi) կոմպլեքս թիվը ներկայացվում է ^tմաարի– ցով, իսկ վերջավոր չաՓանի կամայա– կան մատրից իր նվազագույն բազմանդա– մի արմատն է և բավարարում է սահման– մանը: Այսպիսով, բոլոր Հ. թ–ի բազմու– թյունն ունի կոնտինուում հզորություն և համընկնում է իրական թվերի դաշտի վրա բոլոր վերջավոր չափանի քառակուսի մատրիցների բազմության հետ: Հ. թ–ի կարևոր համակարգ են կազմում քվա– ւոերնիոնները: Գրկ. ,S»iexo6coH H., TeopHH Ko^eq, nep. c ama., M.–JI., 1947; JlaMdeic H.* Kojibi^a h MOflyjra, nep. c anrji., M., 1971. ՀԻՊ&ՐՁՍՅն (< հիպեր… U ձայն), 109-ից մինչև 1012–1013 hg հաճախակա– նության առաձգական ափքներ (դրանց սպեկտրի բարձրահաճախային մասը): Ֆիզիկական բնույթով Հ. ոչնչով չի տար– բերվում ուչարաձայնից, սակայն բարձր հաճախականության շնորհիվ Հ–ի Փոխազ– դեցությունը միջավայրի քվազիմասնիկ– ների (էլեկտրոն, ֆոնռն, մագնոն են) հետ շատ ավելի էական է, քան ուլտրաձայ– նինը: ՀԻՊէՐՄԻՃՈհԿ (< հիպեր… և միջուկ), հիպերֆրագմենտ, անկայուն ատոմային միջուկ, որ նուկւոններից բացի պարունակում է նաև հիպերոններ: Հայտ– նաբերել են (1952) լեհ ֆիզիկոսներ Մ. Դա– նիշը (M. Danysz) և Ե. Պնևսկին (J. Pnie- wski): Բոլոր հայտնի Հ–ներն ունեն մեկ կամ, հազվադեպ, երկու ճ°-հիպերոն: Հ. նշանակվում է համապատասխան քիմ. տարրի սիմվոլով, որի ներքևի ձախ կող– մում գրվում է հիպերոնի նշանը, օրինակ, AHe5 (պարունակում է 1A°), aaBc10 (պա– րունակում է 2 A°) ևն: Հ–ներն առաջա– նում են բարձր էներգիայի մասնիկների և միջուկների Փոխազդեցության ժամա– նակ: Հ–ի կյանքի տևողությունը որոշվում է A0-hիպերnնի կյանքի տևողությամբ (~10-*° վրկ): Կ. Իսպիրյան ք •Տ « 5 Հ* £3 VS i B % IS oi b Կյանքի տևողու– թյունը,#^ Իզոտոպ սպին, I Cl 4a A 9 & a". 11 o Sc CO Տրոհման հիմնական սխեմաները Օ A 1115,6 2,58.10–*o 0 1/2 -1 p +Jt n+Jt° 2+ 1189,4 O^-IO-1® 1 1/2 –1 p + rt°t n+ji+ s° 1192,5 < 10–:14 1 1/2 -1 A°+v z~ 1197,3 1,48.10–10 1 1/2 -1 n+ji– շ° 1314,7 2,96.10–10 1/2 1/2 -2 A°+Jt° E ՚ 1321,3 1,65.10–10 1/2 1/2 –2 A° + ji– Օ– 1672,4 1,3.10–10 0 3/2 –3 E°+Jt,–S–+ji°,A°+K~
ՀԻՊԷՐՈՆՆԷՐ (< հիպեր…), անկայուն տարրական մասնիկներ, որոնց զանգվածը մեծ է նուկլոնի զանգվածից: Հայտնաբե– րել են անգլիացի ֆիզիկոսներ դ. Ռոչես– տերը (Rochester G. D.) և Կ. Բատլերը (Butler C, C.) 1947-ին, տիեզերական ճա– ռագայթներում: Հ. օժտված են բարիոնա– յին լիցքով և տարօրինակությամբ, ծնվում են ուժեղ, էլեկտրամագնիսական ե, հազ– վադեպ, թույլ փոխազդեցություններում, սակայն տրոհվում են հիմնականում թույլ Փոխազդեցությամբ: Հ–ի հիմնական բնու– թագրերը բերված են աղյուսակում: Գրկ. տես Տարրական մասնիկներ հոդվածի գրականությունը:
ՀԻՊԵՐՊԼԱ&ԻԱ (< հիպեր… և հուն. jtXdaig – ստեղծում, գոյացում), հյուս– վածքների և օրգանների կառուցվածքա– յին տարրերի թվի ավելացում: Մարդկանց և կենդանիների մոտ Հ–ի հիմքում ընկած է բջիջների ինտենսիվ բազմացումը և նոր կառուցվածքների առաջացումը: Նկատ– վում է հյուսվածքների ախտաբանական գերաճումների (քրոնիկական պրոդուկ– տիվ բորբոքում, ուռուցք), ռեգեներացիա– յի և հիպերտրոֆիայի դեպքերում: Հա– ճախ կրում է կոմպենսատոր բնույթ:
ՀԻՊԵՐՍԹԵՆ (< հիպեր… և crd6vog – ուժ, ամրություն), միներալ պիրոքսենների խմբից: Քիմ. կազմը՝ (Fe, Mg)a [Si2 0«j: Պարունակում է ավելի քան 14% FeO: Բյու– րեղագիտական համակարգը ռոմբային է, բյուրեղները՝ պրիզմաձե: Դույնը՝ կանաչ, գորշ սե: Կարծրությունը՝ 5–6, խտությա– նը՝ 3300–3500 կգ/մ3: Հիմքային մագմա– տիկ ապարների ապար կազմող միներալ է:
ՀԻՊԵՐՏՈՆԻԱ (< հիպեր… և հուն, էձ– vog – լարում), օրգանների U հյուսվածք– ների լարվածության (տոնուսի) բարձրա– ցում: Հաճախ «Հ> տերմինով նշում են արյան ճնշման բարձրացումը, որը հիպեր– տոնիկ հիվանդության և երիկամաբորբի հիմնական ախտանշանն Է:
ՀԻՊԵՐՏՈՆԻԿ ՀԻՎԱՆԴՈՒԹՅՈՒՆ, սիրա– անոթային համակարգի հիվանդություն, որը հիմնականում արտահայտվում է զար– կերակային արյան ճնշման բարձրաց– մամբ: Առաջանում է գլխուղեղի անոթա– շարժ բարձրագույն կենտրոնների զար– կերակային ճնշումը կարգավորող ֆունկ– ցիայի խանգարումից: Մյուս պատճառնե– րից (երիկամաբորբ, խոշոր անոթների ախտահարումներ են) զարգացած զարկե– րակային ճնշման բարձրացումները կոչ– վում ենախտանշանային հի– պերտոնիա: Որպես ինքնուրույն հի– վանդություն առաջինը նկարագրել է Դ. Ֆ. Լանգը, 1922-ին: Հետագայում այն զար– գացրել են նրա աշակերտները* հատկա– պես Ա. Լ. Մյասնիկովը և իր դպրոցի ներկայացուցիչները: Հ. հ–յան սկզբնապատճառը համարվում է Էմոցիոնալ և մտավոր երկարատև գեր– լարվածությունը, որի հետևանքով առա– ջացող նևրոզը ոչ բոլոր դեպքերում է հան– գեցնում Հ. հ–յան: Ավելին, այն կարոդ Է պատճառ դառնալ նաև զարկերակային արյան ճնշման իջեցման և նույնիսկ այլ օրգանների (օրինակ՝ ստամոքսի և 12- մատնյա աղիքի խոցային) հիվանդության: Այսպիսով* նյարդային համակարգի գեր– լարումից խանգարվում են միայն ներքին օրգանների և արյան անոթների ֆունկ– ցիաները, իսկ Հ. հ–յան զարգացումը պայ– մանավորված է նաև լրացուցիչ գործոննե– րի առկայությամբ: Հ. հ–յան դեպքում անո– թաշարժ բարձրագույն կենտրոնների ֆունկցիայի խանգարումից գրգռվում Է սիմպաթիկ նյարդային համակարգը, որն իր հերթին նպաստում է ինչպես մանր զարկերակների (արաերիոլների) նեղաց– մանը (սպազմ), այնպես էլ օրգանիզմում կենսաբանական մի շարք նյութերի ավե– լացմանը, որոնք նույնպես ունեն ճնշումը բարձրացնող (պրնսոր) ազդեցություն: Հ. հ–յան կայունացմանը նպաստում Է նաե երիկամներում տեղակայված կծի– կտմերձ (յուքաոագլոմերուլյար) համա– լիրը, որը երիկամի անոթների սպազմին պատասխանում է ռենին ֆերմենտի ար– տադրությամբ: Վերջինս իր հերթին քայ– քայելով արյան սպիտակուցներից aa գլո– բուլինը, այն վեր է ածում ուժեղ անոթա– սեղմիչ նյութի՝ անգիոաենզին 11-ի: Հ. հ–յան սկզբնական շրջանում զարկե– րակային արյան ճնշման բարձրացումն իր հերթին ակտիվացնում է ճնշումն իջեց– նռդ նյարդային և հումորալ մեխանիզմնե– րը, որի հետևանքով ստեղծվում է զարկե– րակային արյան ճնշման նորմալացման լարված հավասարակշռություն: Վերջինս հեշտությամբ խախտվում է նույնիսկ թույլ ազդակներից, առաջացնելով առողջ օր– գանիզմին ոչ բնորոշ զարկերակային ճնշման մեծ տատանումներ: ճնշումն իջեց– նող մեխանիզմների ռեակցիան աստիճա– նաբար թուլանում Է, իսկ այն բարձրաց– նող պրոցեսները խորանում են, ճնշումը դառնում է ավելի բարձր ու կայուն: Հ. հ. տարածված հիվանդությունների թվին է պատկանում: Առողջապահության
