Կայծեր/Փանոսի գործարանը
| ← Վան | Րաֆֆի |
Ասլանը որպես բժիշկ → |
Բ
ՓԱՆՈՍԻ ԳՈՐԾԱՐԱՆԸ
Գիշերը անցուցի անհանգիստ, տենդային դրության մեջ։ Առավոտյան զարթեցա խիստ ուշ։ Ասլանը սենյակում չէր, չէր երևում և վարպետ Փանոսը։ Ես ինձ բավական թույլ էի զգում, մարմինս կոտրատվում էր, իսկ գլխիս մեջ տիրում էր մի տեսակ թմրություն, մի տեսակ մառախուղ։ Գիշերվա բոլոր անցքերը երևում էին ինձ ինչպես մի երազ։ Կոկորդիս մեջ ցավ էի զգում և, նայելով հայելու մեջ, տեսնում էի պարանոցիս վրա բաց-կապտագույն բծեր։ Շապիկս բուրում էր դեղորայքի հոտով։ Երևում էր, գիշերը Ասլանը իմ վրա գործ էր դրել բժշկական միջոցներ։
Վարպետի գործարանի փոքրիկ աշակերտներից մեկը ջուր բերեց. լվացվեցա, հագնվեցա և դուրս եկա պատշգամբի վրա։
Այստեղից բացվեցան իմ առջև հրաշալի տեսարաններ, երևում էին շրջակա լեռները իրանց գեղեցիկ հովիտներով, երևում էր քաղաքը իր կրկնակի պարիսպներով ու աշտարակներով, երևում էին քաղաքի բարձր սյունաձև մինարեթները և հայոց եկեղեցիների գմբեթները, երևում էր միջնաբերդը իր ահռելի, հսկայական կերպարանքով, երևում էր ծովը իր մանիշակագույն հարթ տարածությամբ։ Իմ սիրտը տրոփում էր անհամբերությունից, թե երբ պետք է մոտից, շատ մոտից տեսնեմ այդ բոլորը։ Գիշերով հասած լինելով Այգեստան՝ ես դեռ ոչինչ չէի տեսել։ Իրավ, գեղեցիկ, շատ գեղեցիկ էր քաղաքի այդ ծառազարդ արվարձանը։ Այգիների ծառերը, ծանրաբեռնված գույնզգույն պտուղներով, առավոտյան լուսով ավելի սքանչելի էին երևում, քան թե գիշերը։ Արեգակը հսկում էր վերևից։ Այժմ նրա լույսի երկյուղից գիշերային գողերը դադարել էին կողոպտելուց։ Այժմ հերթը հասել էր ցերեկվա գողերին: Ահա ճնճղուկների ահագին երամը, խառնաձայն աղմուկով իջավ ծիրանի ծառի վրա: Նրա տերևախիտ ճյուղերը թեքվեցան այդ փոքրիկ ավազակների ծանրության ներքո։ Ծլվլում են, ոստոստում են և ուրախ, հաղթական աղաղակներով, կտցահարում են իրանց քաղցր, հյութալի ավարը։ Հեռվից ճռնչում է այգեպանի ճոճանակը, և չարաճճի խումբը միանգամից թողնում է ծառը: Ի՞նչ զանազանություն բրդերի և այդ անմեղ արարածների մեջ։ Երկուսն էլ ապրում են ուրիշի վաստակով: Բայց ճնճղուկներն ավելի բարեխիղճ են, դրանք գոնե չեն ոչնչացնում ծառերը։ Այդ [ 22 ] համեմատությունն էի անում, երբ վերադարձավ Ասլանը։ Նրան տեսնելով, ես մտա սենյակը։
— Ես չկամեցա քեզ զարթեցնել, լավ է, որ վեր ես կացել,— ասաց նա բժշկի եղանակով, որ մի անծանոթ հիվանդի մոտ այցելություն է գործում։— Մոտ եկ, տեսնեմ։
Ես մոտեցա։ Նա սկսեց քննել իմ կոկորդը։
— Փոքր-ինչ ուռուցք է գոյացել, բայց շուտով կանցնի,— ասաց նա, տալով ինձ մի ինչ-որ հեղուկ և մի օծանելիք, և պատվիրելով, որ առաջինով ներսից ողողեմ կոկորդս, իսկ երկրորդը դրսից քսեմ։
— Այդ քաղաքում բժշկությունը նախ իմ վրա փորձեցիր,— նկատեցի ես ծիծաղելով։
— Ո՛չ, այս րոպեիս մի հիվանդի մոտից եմ գալիս,— պատասխանեց նա իր սովորական սառնությամբ,— բայց խեղճը հազիվ թե կապրի։
Նա վեր առեց իր եվրոպական լայնեզր գլխարկը և հեռացավ՝ պատվիրելով ինձ հանգիստ մնալ և տնից դուրս չգալ։ Ես մնացի սենյակի մեջ միայնակ։
Երևում էր, որ վարպետ Փանոսը տանը չէր, եթե ոչ նա կգար ինձ տեսնելու։ Որդու փոխարեն եկավ մայրը։ Դա այն ճարպիկ, լեզվանի և աչքաբաց կանանցից մեկն էր, որ իր ընդունակություններով սքողում է, մոռացության է տալիս տղամարդի անունը, և ամբողջ զավակները հասարակության մեջ ճանաչվում են միայն մոր անունով։ Նրան կոչում էին Սանամ, և վարպետ Փանոսը մոր անունով կոչվում էր Սանամի տղա։
Նա մոտեցավ ինձ այս խոսքերով,
— Լսեցի հիվանդ ես, որդի, ո՞ր տեղդ է ցավում, որդի, ասում են, կոկորդդ ուռել է. սուրբ տիրամայրը փարատություն տա։ Ես հիմա կլավացնեմ, մի վախիր, հենց որ մատս դնեմ մի քիչ հոսի տամ, աստծո շնորհիվ կլավանա։ Անցյալ օրը մեր հարևանի տղան էլ այսպես էր, հենց որ ձեռքս դիպավ, իսկույն լավացավ։
Պառավն էլ ուզում էր նորից խեղդել ինձ։ Ես, իհարկե, քաղաքավարությամբ մերժեցի նրա բժշկական հնարները, հայտնելով, որ բոլորովին առողջ եմ զգում ինձ։ Բայց նա դարձյալ չհանգստացավ զգուշացնելով ինձ, թե քաղաքում «կապույտ հազ» կա, շատերի կոկորդը ուռչում է, շատերը մեռնում են, և միայն չափահասներն ազատվում են այդ «պատուհասից», իսկ երեխաների [ 23 ] մեջ մեծ կոտորած է պատճառում:— Այսուամենայնիվ, վերջացրեց նա իր խրատները,— զգուշությունը լավ բան է, և խորհուրդ տվեց այցելել իր որդու գործարանը։
Ես զարմանում էի, ի՞նչ փրկակար ազդեցություն կարող էր ունենալ ներկարարի գործարանը «կապույտ հազի» կամ մի կոկորդի ուռուցքի վրա։ Այդ մասին պառավը ոչինչ չբացատրեց ինձ։ Իսկ ես հետևեցի նրա խրատին միայն այն մտքով, որ առիթ ունենամ տեսնելու գործարանը։
Երբ պառավի հետ ցած իջանք սանդուղքներից, բակում մեզ հանդիպեց վարպետ Փանոսի կինը։ Նրա երեխաները մինը— տղա, մյուսը աղջիկ— մոր փեշիցը բռնած, տրտնջում էին և ինչ-որ ուզում էին։ Ինձ տեսնելով, երկուսն էլ շնորհալի դեմք ընդունեցին։ Ո՞րքան գեղեցիկ էին այդ մի զույգ հրեշտակները, կայտառ, առողջ և մաքուր։ Երեխայի մաքրությունից կարելի է գաղափար կազմել և մոր մաքրասիրության մասին։ Վարպետի երրորդ որդին, բոլորից մեծը, գրքերը թևի տակ առած, տանից դուրս էր գնում: Երևի գնում էր մի տեղ սովորելու։ Երբ նա հեռացավ, երկու փոքրիկները նորից սկսեցին տրտնջալ։ Նրանց մայրը մոտեցավ ինձ և գլխով լռությամբ ողջունեց։ Նա թեև չխոսեց իմ հետ, բայց իմ հասակին նայելով, երեսը չծածկեց։ Ճակատը զարդարված էր ոսկիներով, իսկ պարանոցը և կուրծքը՝ մարջանի խոշոր շարքերով։ Այդ բոլորը մի առանձին փայլ էր տալիս նրա սիրուն, համակրական դեմքին։ Ժիր տան տիկնոջ հատուկ սովորությամբ՝ նա իր բավական նուրբ գործվածներից պատրաստված զգեստների վրա հագել էր լայն, երկար, կարմիր շապիկ, որ իջնում էր մինչև ոտները։ Այդ հագնում են գործի ժամանակ, որ մյուս հագուստները չկեղտոտվին։
— Ինչո՞ւ չես խոսում,— հարսին իրավունք տվեց պառավ սկեսուրը,— դա էլ քո եղբայրն է։
Հարսի բերանը դարձյալ չբացվեցավ, որովհետև քաղաքավարությունը պահանջում էր, որ ես սկսեի խոսակցությունը։ Բայց ես կին տեսած չլինելով, կանանց հետ խոսելու ամենևին շնորհք չունեի։ Որոնում էի մի բան՝ ասելու համար։ Երեխաների տրտունջը ազատեց ինձ, նյութ տվեց իմ խոսակցությանը։ Ես հարցրի։
— Ինչո՞ւ են տրտնջում դրանք։
— Ուզում են եղբոր հետ գնալ։
— Կարդալո՞ւ։ [ 24 ] — Ինչ կարդացող պտուղներ են. կգնան այնտեղ, կխաղան, եղբորն էլ կխանգարեն, վարժապետին էլ։
— Ո՞վ է վարժապետը։
— Տեր Եղիշեն։
— Նա դպրոց ունի՞։
— Ուներ, բայց փակեցին... Այժմ այնպես, իմ որդու և մի քանի բարեկամների մանուկների հետ օրեկան մի քանի ժամ պարապվում է։
Իմ խոսակցության պաշարը սպառվեցավ։ Մտածեցի հարցնել երեխաների անունները։
— Ի՞նչպես է մեծի անունը։ — Հայկ։
— Փոքրի՞նը։ — Արամ։
— Իսկ այդ սիրուն աղջկանը։ — Շամիրամ։
— Պատմական անուններ են,— նկատեցի ես, ինքս էլ զարմանալով իմ գյուտի վրա։
— Թագավորների անուններ են,— ավելացրեց պառավը։
— Որդիս շատ անգամ պատմում է երեխաներին այդ թագավորների գործերը, ասում է, որ ամեն մեկը պետք է գիտենա, թե ո՞վ էր իր անվան տերը։
Տիկինը, ինչպես երևում էր, շտապում էր։ Առավոտ էր. տնային գործերը կոչում էին նրան։ Մեր թեթև խոսակցությունը նա ավելի գործնականի փոխեց, ասելով, որ ճանապարհից ու հեռու տեղից ենք եկել, խնդրեց որ մեր սպիտակեղենները, թե իմը և թե Ասլանինը, ուղարկեմ, որ լվանալ տա, որովհետև տանը այդ օրը լվացք չէին լվանալու, և ավելացրեց, եթե կարկատելու մի բան կա, նույնպես ուղարկեմ։
— Ձեր տունն է, եղբայր,— ասաց նա,— մի ամաչեք, ինչ որ պետք ունեք, կարող եք պահանջել, որպես ձեր մորից և քույրից։
Ես շնորհակալություն հայտնեցի։ Նա հեռացավ։ Երեխաները այժմ հանգիստ էին։ Նրանք կարծես մոռացան մեծ եղբորը, և երկուսն էլ ուրախանալով վազեցին կատվի փոքրիկ ձագի ետևից, որ նույնպես վազվզում էր բակում։ «Դրանք էլ են սիրում Վանա կատուներին, որոնց մազերը կայծեր են արձակում»,— մտածեցի ես։
Թե մեր կողմերում, թե այստեղ, հյուրի համար մի առանձին հարգանքի և մտերմության նշան է համարվում, երբ տանտերը [ 25 ] ցույց է տալիս յուր տնային տնտեսությունը։ Այդ պատճառով ես սիրով ընդունեցի պառավի առաջարկությունը, երբ նա հրավիրեց տեսնելու իրանց տնտեսությունը։ Նախ տարավ ինձ մառանը։ Դա մի ստորերկրյա ներքնատուն էր, որ ամառնային սաստիկ տոթի ժամանակ ևս պահպանում էր իր մեջ խիստ ախորժելի զովություն։ Այստեղ, մի կողմում, կիսով չափ հատակի մեջ թաղված, մինը մյուսի մոտ շարված էին գինու կարասները։ — Այդ բոլորը մեր այգիիցն է,— ասաց պառավը անմեղ պարծենկոտությամբ։ Մյուս կողմում, զանազան փոքրիկ թակույկների (տուճիկ) մեջ կարգով դրված էին յուղ, պանիր, մեղր, աղ դրած տառեխ և զանազան տեսակ թթուներ խաղողից, բոխիից և պես-պես մրգերից ու բանջարներից։ Ես առաջին անգամ տեսնում էի այսպիսի լիություն։
— Այդ բոլորը ո՞վ պիտի ուտե,— հարցրի ես զարմանալով։
— Մենք էլ կուտենք, ուրիշներն էլ կուտեն,— պատասխանեց պառավը բարեսիրտ ծիծաղով,— Աստված խո բոլորը միայն մեզ չէ տվել, նա տվել է, որ մենք էլ չունեցողների համար բաժին հանենք։
— Գնե՞լ եք այդ ամենը։
— Ոչինչ չենք գնել։ Բոլորը մեր տանիցն է. յուղը, պանիրը ստացել ենք մեր կովերից ու ոչխարներից, մեղրը մեր մեղուներից, մյուսները նույնպես մեր բերքերից ենք ստացել։ Պատահում է, որ երբեմն քրդերը մեզ համար յուղ, պանիր, չորաթան ընծա են բերում, բայց մենք նրանը բերածը չենք ուտում, տալիս ենք վաճառելու։ Ես իսկույն հիշեցի, որ այդ սովորությունը Պարսկաստանի հայոց մեջ էլ կար, մանավանդ կանանց մեջ, որ «թրքազեն» է ասելով, մահմեդականների թե՝ մորթած միսը և թե՝ այլ ուտեստները պիղծ կհամարեին և չէին գործածի, ինչպես փոխադարձապես, մահմեդականները հայերի պատրաստած ուտեստների վերաբերությամբ նույն կարծիքն ունեին։ Հետո մտանք ամբարը, որ մի ցամաք շինվածք էր, և ամեն կողմից օդը համարձակ անցուդարձ էր անում։ Այստեղ ահագին, քառանկյունի փեթակները լի էին ցորենով և ալյուրով։ Մեծ և փոքր խարարների ու ջվալների մեջ դրած էին զանազան տեսակ ընդեղեններ—բրինձ, ձավար, կորկոտ, մաշ, բակլա, սիսեռ, ոսպ և այլն։ Դրանք պահոց օրերի համար էին։
— Բացի բրինձից,- ասաց պառավը,- մնացած բոլորը մեր [ 26 ] մշակություններից ենք ստացել: Բրինձի մշակությունը այստեղ չի հաջողվում, և այնքան էլ ջուր չկա. ասում են, որ նա ջուր շատ է սիրում:
Պառավը երկրագործությունից նույնպես տեղեկություն ուներ:
Հետո անցանք թոնրատունը: Այստեղ հաց էին թխում, կերակուրներ էին եփում: Աղախինների և սպասավորների մի ամբողջ խումբ աշխատում էր, կարծես մի մեծ բանակ պետք է կերակրեին: Բոլորի վրա հսկում էր, բոլորին կառավարում էր վարպետի կինը: Ես զարմանում էի, թե ինչպես նրա պառավ սկեսուրը իր իրավունքները տվել էր նրան: Մեր կողմերում այս տեսակ առանձնաշնորհություններ խիստ հազիվ էին պատահում ընտանիքների մեջ: Քանի որ պառավ սկեսուրը դեռ կենդանի էր, հարսը ձայն չուներ տնային տնտեսության մեջ:
Թոնրատունը, դեպի բակի կողմը դարձրած երեսը բաց, իսկ երեք կողմից ծածկված, մի ընդարձակ սրահ էր, որ հարմարեցրած էր ամառվա կեցության համար: Այստեղից մտանք հացատունը: Կարելի է ասել, որ վարպետ Փանոսի կահ-կարասիքը և տնային հարստության մեծ մասը այստեղ էր տեղավորված: Մինը մյուսի վրա ծալած դարսած էին գեղեցիկ կապերտներ, գորգեր, սփռոցներ և նախշուն թաղիքներ: Պղնձյա մեծ և փոքր կաթսաները, սինիները, թասերը, մաքուր, նոր կլայեկած, աչք էին շլացնում: Այստեղ ևս անկողինները, իրանց բոլոր պարագաներով կապած, կարգով դարսված էին ծալքերի վրա: Ո՞ւմ համար` վարպետ Փանոսի ընտանիքը շատ փոքր էր այդքանի համար: Պառավը փարատեց իմ մտատանջությունը` ասելով.
– Պատահել են ուրախության հացկերույթներ, կնունք ենք ունեցել կամ մկրտություն, պատահել է, որ սուգ ենք ունեցել, մեռելահաց ենք տվել. հարյուր հոգուց ավելի մեր սեղանի վրա նստած են եղել: Բայց երբեք չի պատահել, որ մի գդալ անգամ հարևանից փոխ առած լինեինք: Ամեն ինչ մեր տանը պատրաստ ունեցել ենք, և ամոթ ենք համարել ուրիշից բան խնդրել: Մարդս մեռնելուց հետո ես շատ խեղճություն կրեցի. բայց այն ժամանակ ես իմ աշխատանքով էի ապրում: Իսկ երբ որդիս մեծացավ, աստուծո ողորմածությամբ, հոր դատարկված տունը նորից լցրեց: Հիմա շատերը, որոնք առաջ ծիծաղում էին մեզ վրա և մարդի տեղ չէին դնում, հիմա նախանձում են:
Պառավի խոսքերը, և այն բոլորը, որ ես տեսա, իմ մեջ զարթեցրին և՛ ուրախ, և՛ տխուր մտածություններ: Ուրախալի էր ինձ [ 27 ] տեսնել հայկական մի ճոխ տուն, աստուծո բոլոր բարիքներով լի, ուր ամենքը ուրախ և գոհ վայելում էին անսպառ բախտավորություն: Իսկ նրա շուրջը բազմաթիվ ընտանիքներ հեծում էին աղքատության մեջ: Ի՞նչ էր դրա պատճառը: Ես համոզված էի, որ թողյալ արտաքին հանգամանքերը, որոնք փութացնում էին տիրող աղքատությունը, գլխավոր և բուն պատճառը պետք էր որոնել իրանց` աղքատների մեջ: Ես հետո առիթ ունեցա մոտից, շատ մոտից շոշափել այդ պատճառները: Այդ դուք կտեսնեք իմ պատմության ընթացքում: Բայց ավելի համոզվեցա իմ կարծիքների մեջ, երբ տեսա վարպետ Փանոսի գործարանը:
Պառավի առաջնորդությամբ ես մտա մի երկարաձև շինվածքի մեջ, ուր զետեղված էր գործարանը: Այստեղ մինը մյուսի մոտ շարված էին ներկի կարասները: Ներկում էին ամեն գույներով, առավելապես լեղակի գույնով: Գյուղացիները բերել էին զանազան տեսակ տնային գործվածքներ, որպիսիք են` կտավ, շալ, բամբակյա կամ բրդյա թելեր և այլն: Հաճախորդների մեջ կային զանազան ազգերից և զանազան լեզուներից` հայ, թուրք, քուրդ, ասորի և ուրիշները: Վճարների հատուցումները կատարվում էին ըստ մեծի մասին երկրագործական և անասնապահական բերքերով. փողի փոխարեն տալիս էին յուղ, պանիր, ցորյան, բուրդ, մորթիք և այլն: Այդ էր պատճառը, որ գործարանատերը ստիպված էր քաղաքում մի խանութպանի հետ ընկեր լինել, որպեսզի վաճառվեն այդ մթերքները: Ոմանք ոչինչ չէին վճարում:
Աշխատանքը եռ էր գալիս ժրաջան բանվորների ձեռքում: Փոքրիկ և մեծ աշակերտները, հագուստով ու մարմնով թաթախված ներկերի մեջ, վժվժում էին այս կողմ ու այն կողմ: Կապույտ լեղակը ամենի ձեռքերի և դեմքի վրա թողել էր իր թախծալի գույնը: Կապույտ էին գործարանի փայտյա սյուները, կապույտ էին առաստաղը, հատակը և կավով ծեփած պատերը, կապույտ էին երկայն փայտյա ձողերը, որոնց վրա չորացնելու համար կախ էին տված ներկված կտավները: Կապտագույն էր և լույսը, որ ներս էր թափանցել գործարանի նեղ պատուհաններից:
Բայց իմ ուշադրությունը գրավեց մի այլ բան. գործարանի փոխվարպետը, մի երեխա գրկում բռնած, լռությամբ մոտեցավ լեղակի կարասին: Կարասը հենց նոր էին խառնել և մուգ-լրջագույն փրփուրը դեռ դիզված էր նրա բերանի վրա: Նա երեք անգամ պտտացրեց երեխային կարասի շուրջը, հետո խորհրդավոր կերպով մատը թաթախեց փրփուրի մեջ և նրանով խաչաձև օծեց [ 28 ] երեխայի կոկորդը: Պառավ դայակը, որ կանգնած էր այնտեղ և երկյուղածությամբ նայում էր այդ գործողության վրա, ընդունեց փոխ-վարպետի ձեռքից երեխային, նրա բժշկությունը վարձատրելով մի կապտագույն աքաղաղով, որ բերել էր յուր հետ:
– Այդ երեխան կապույտ հազ ունի, – ասաց վարպետ Փանոսի մայրը, որ կանգնած էր իմ մոտ, և խորհուրդ տվեց, որ նույն գործողությունը և իմ կոկորդի վրա կատարել տամ:
Շատ չանցավ, սովորական ժպիտը երեսին, ներս մտավ վարպետ Փանոսը: Նրա հայտնվիլը այն ազդեցությունը չգործեց, ինչպես առհասարակ լինում է վարպետի ներկայության ժամանակ. անգործը գործի է դիմում, աղաղակները լռում են, կրկին տիրում է կարգը, ոչ, այլ կարգը պահպանված էր և նրա բացակայության ժամանակ: Նրա մեջ չէր երևում ոչ հպարտ գործարանատիրոջ խստությունը և ոչ արևելյան վարպետի կոպիտ տիրասիրությունը, այլ մի պարզ, մտերմական կապ միացնում էր ստորադրյալներին իրանց գլխավորի հետ: Նա գործունյա մարդու հատուկ աչալրջությամբ մոտեցավ կարասներին, նայեց նոր ներկած կտավներին ու շալերին, մի քանի բաներ հարցրեց, մի քանի պատվերներ տվեց և հեռացավ: Նրա մի հայացքը բավական էր գիտենալու համար, թե որտեղ ի՛նչ էր պակաս, և որտեղ ի՛նչ պետք էր անել: Հետո նա դարձավ դեպի հաճախորդները. մոտենում էր ամեն մեկին, բարևում էր, հարցնում էր նրանց առողջությունը, հետաքրքրվում էր նրանց դրությամբ, թե ի՞նչպես է հացի բերքը, առո՞ղջ են նրանց անասունները, առո՞ղջ են նրանց հայրը, մայրը, կանայք, զավակները և այլն: Բոլորի անունները գիտեր, բոլորի մասին հարցմունքներ էր անում:
Ինչ որ ավելի աչքի էր զարկում, այդ էր՝ հաճախորդների չափազանց ընտանիությունը թե՛ վարպետ Փանոսի և թե՛ նրա տան հետ: Մի քուրդ մոտեցավ նրա մորը խնդրեց, որ իր անթարիի պատռված թևքը կարել տա: Մի այլ քուրդ մի զույգ կենդանի կաքավներ էր բերել վարպետի փոքրիկ երեխաների համար: Ես զարմանում էի, ի՞նչ էր պատճառը, այդ մարդը, որ գիշերը Ասլանի հետ այնքան դառնությամբ էր խոսում քուրդերի մասին, այժմ այդպես բարեկամաբար ողջագուրում էր նրանց: Մի՞թե դա մի տեսակ կեղծավորություն էր նրա կողմից, մի՞թե շահեկան նպատակները ստիպում էին նրան շողոքորթել իր հաճախորդներին: Ոչ, վարպետ Փանոսը ոչ կեղծավոր և ոչ շահասեր մարդ էր: Նա առհասարակ սիրում էր բարեկամական հարաբերություններ պահպանել [ 29 ] ամեն տեսակ մարդկանց հետ, մանավանդ գյուղացիների հետ։
Վարպետ Փանոսի տունը մի տեսակ հյուրանոց էր այդ ամեն կողմից եկած, խառնիճաղանջ բազմության համար։ Ես նրա գործարանը համեմատում էի իմ քեռիների գինագործության գործարանի հետ։ Բայց այնտեղ բոլորովին ուրիշ բան էր. այնտեղ գլխավորապես դեր էր խաղում շահը։ Հաճախորդներից ոմանք, որոնք հեռու տեղերից էին եկած, իրանց գրաստները կապել էին վարպետի ախոռատանը, այնտեղ նրանց համար թե՝ սնունդ և թե՝ խնամք պակաս չէր։ Գրաստների տերերը, իրանք ևս գիշերում էին ախոռատանը կից առանձին բնակարանում և վարպետի խոհարանից կերակուր էին ստանում։ Ոմանք իրանց գյուղերից բերած մթերքները տեղավորել էին նրա տանը. այստեղից տանում էին բազարը, վաճառում էին և փոխարենը ինչ-որ գնելիք ունեին, առնում էին ու բերում, նույնպես դնում էին նրա տանը։ Կարծես այստեղ մի տեսակ մթերանոց լիներ նրանց համար։ Նրանք այնքան ժամանակ հյուրասիրություն էին վայելում, մինչև գործները վերջացնում էին, հետո շնորհակալությամբ գնում էին իրանց տեղերը։
Երբ որ պատահում էր վարպետ Փանոսին գնալ քրդերի «օբաները», նա նույն հարգանքը և սիրալիր հյուրասիրությունն էր վայելում նրանց վրաններում։ Օրերով, շաբաթներով, ամիսներով պահում էին իրանց մոտ, մի ընտանիքի վրանից մյուս ընտանիքի վրանն էին հրավիրում, ուտեցնում էին, խմեցնում էին, հետո զանազան պարգևներով ճանապարհ էին գնում։ Մեկը ընծայում էր մի գեղեցիկ ձի, մյուսը թանձր թաղիք կամ կապերտ, երրորդը մի քանի ոչխարներ «ղավուրմայի» համար, չորրորդը մի տիկ պանիր, յուղ, մեղր և այլն։
Զարմանալի էր այդ եռանդոտ և վերին աստիճանի բանիմաց մարդու բարոյական ազդեցությունը քրդերի վրա։ Քրդերի զանազան ցեղերի մեջ, ուր նրա անունը հայտնի էր, ուր ճանաչում էին նրան,— նա համարյա թե պաշտելի էր։ Լինում էին կռիվներ քրդերի մեջ, թշնամություն, արյան վրեժխնդրություն, բավական էր, որ վարպետ Փանոսը հայտնվեր նրանց մեջ և մի երկու խոսք ասեր, իսկույն կտիրեր խաղաղություն. Շատ անգամ իրանք, քրդերը փոխանակ իրանց շեյխերին դիմելու հրավիրում էին նրան վճռելու իրանց մեջ ծագած այս և այն վեճերը։ Նա այն աստիճան հեղինակություն էր վայելում, որ ամենադժվարին խնդիրներում անգամ, կարող էր մի քանի խոսքով հաշտություն կայացնել։ [ 30 ] Վարպետ Փանոսի բարեկամությունը քրդերի հետ ոչ սակավ օգուտ էր բերում հայ գյուղացիներին։ Ինձ պատմում էին այսպիսի դեպքեր, պատահում էր, որ հայ գյուղացիներից մեկի կովը, եղը կամ ոչխարները գողանում էին քրդերը. բավական էր, որ գյուղացին գիտենար, թե իր անասունները ո՞ր ցեղի մեջ են տարել կամ ո՞վ է իր գողը։ Նա այլևս փաշային կամ մուֆթիին չէր դիմում գանգատվելու, ուղղակի գալիս էր վարպետ Փանոսի մոտ, հայտնում էր իր հետ պատահած անցքը։ Վարպետը ուղարկում էր նրան նույն ցեղի ցեղապետի մոտ, ուր տարել են կողոպուտը։ Գյուղացին գնում էր, ներկայանում էր ցեղապետին այսպիսի խոսքերով. «Իմ այս և այն անասունները գողացել են. ասում են, որ ձեր «գեղի» մեջն են բերել, ինձ ուղարկեց ձեր սպասին վարպետ Փանոսը, խնդրեց, որ գտնվի կողոպուտը։ Եթե, իրավ, գողացված անասունները այնտեղ էին տարված, իսկույն գտնում էին և հանձնում տիրոջը, իսկ եթե տերը սխալվել էր, նրան ցույց էին տալիս կողոպուտի տեղը (քրդերի մեջ ոչ մի գողություն գաղտնի չէ մնում)։ Տերը հայտնում էր ցույց տված տեղը՝ դարձյալ միևնույն խոսքերով, և ետ էր ստանում իր կորուստը։
Ինչ որ ավելի աչքի էր զարկում, այդ էր՝ հաճախորդների չափազանց հանձնարարություն կատարվում էր բերանացի պատվերներով: Բայց որպեսզի հավատային, որ ներկայացողը իսկապես նրա կողմից էր ուղարկված, նա սովորաբար տալիս էր նրա ձեռքը մի որևիցե նշան, օրինակ՝ իր դանակը, «տեր-ողորմյան», մորուքի սանդրը, վերջապես մի բան, որ տանողը ցույց էր տալիս՝ ասելով, «այդ էլ վարպետի նշանն է»։ Երբ ճանապարհների վրա քրդերը պատահեին մի հայ գյուղացու, բավական էր, որ նա ասեր, թե ես վարպետ Փանոսի մարդն եմ, այլևս նրան չէին դիպչի։ Իհարկե, այդ բոլոր հարգանքները վայելում էր վարպետը այն ցեղերի կողմից, որոնց հետ նա բարեկամական հարաբերությունների մեջ էր, իսկ թշնամի ցեղերը ոչ միայն հայերին, այլ նույնիսկ բրդերին կկողոպտեին, եթե նրանք օտար ցեղի էին պատկանում։ Գողությունը, հափշտակությունը, կողոպուտը քրդերի համար ապրուստի սովորական միջոցներից մեկն է։
Մի անգամ ես հարցրի վարպետ Փանոսից.
— Ի՞նչ միտք ունի քո այդքան բարեկամությունը քրդերի հետ, որոնց այդքան ատում ես։
Նա պատասխանեց հայկական առածով. [ 31 ] — «Շան հետ բարեկամացի՛ր, բայց փայտը ձեռքումդ պատրաստ պահիր»...
Վարպետ Փանոսը կարդացած մարդ էր. հայոց հին գրականությունը նա բավական լավ ուսումնասիրած էր. Եղիշեից, Թոմա Արծրունուց նա ամբողջ գլուխներ անգիր գիտեր, իսկ Խորենացու հետ այնքան ծանոթ էր, որպես մի հմուտ քարոզիչ, գիտե, թե Ավետարանի այսինչ գլխի այնինչ համարում ինչ է ասված։ Նրա մանկության օրերում հայտնի էր Ղազար վարդապետ «սքանչելա—գործը»։ Այս տարապայման աբեղան ոչ մի վանական միաբանության հետ չհաշտվեցավ,— կամ ավելի ճիշտ կլիներ ասել միաբանությունները նրա հետ չհաշտվեցան, այդ պատճառով առանձնացավ իր տանը, և մի քանի մանուկներ հավաքած իր շուրջը, սկսեց պարապել նրանց կրթությամբ. Այդ աշակերտներից մեկն էր պատանի Փանոսը և հառաջադեմ աշակերտներից։ Վարժապետը նրան շատ էր սիրում և շատ անգամ խրատում էր, որ վարդապետ չդառնա։ Այդ ժամանակ ուսում առնում էին միայն հոգևորական դառնալու նպատակով։ Պատանի Փանոսի հայրը վաղուց մեռած լինելով՝ նրա վարժապետը առանձին հոգ էր տանում նրա ապագայի համար, նշմարելով նրա մեջ բավական հարուստ ընդունակություններ։ Իր վարժապետի խորհրդով Փանոսը մտավ մի ներկարարի գործարան։ «Ինչ որ ինձ մոտ սովորեցար, այդքանը բավական է մի արհեստավորի համար,— ասաց բարեսիրտ վարժապետը, երբ ճանապարհ դրեց նրան իր դպրոցից,— հիմա գնա արհեստ սովորի՛ր, որ քեզ հաց տա»...
Ներկարարի գործարանում Փանոսը նույն հաջողությունը ունեցավ, որպես իր վարժապետի փոքրիկ դպրոցում։ Իր ընդարձակ ընդունակությունների համար այստեղ ավելի լայն ասպարեզ գտավ, և մի քանի տարուց հետո աշակերտից դարձավ փոխվարպետ և մի նոր փայլ տվեց իր վարպետի գործարանին։ Այդ տեսնելով, վարպետը շատ անգամ առաջարկում էր նրան ընկերանալ իր հետ, բայց Փանոսը միշտ շնորհակալությամբ մերժում էր։ Երբ նա փոքր ի շատե գումար ձեռք ձգեց, հիմնեց իր համար մի փոքրիկ գործարան, որը հետզհետե ընդարձակելով, այն կատարելագործությանը հասցրեց, որպես մենք տեսանք։ Միևնույն տարում, երբ Փանոսը թողեց դպրոցը, նրա վարժապետի հետ պատահեց մի դժբախտություն։ Նա սովորություն ուներ ամառը աշակերտներին տանել ծովեզրը լողանալու։ Այդ միջոցին աշակերտներից մեկը խեղդվեցավ։ Նրա ծնողները թեև բոլորովին [ 32 ] ներողամտությամբ վերաբերվեցան դեպի անզգույշ վարժապետը, բայց կորուստը այնքան ծանր էր վարդապետի զգայուն սրտի համար, որ նա ոչնչով չէր կարողանում մխիթարել իրան։ Իր ցավերը մոռացության տալու համար նա մտածեց ընտրել մի նոր և ամենադժվարին պարապմունք, որի մեջ կյանքը ենթակա լիներ անընդհատ վտանգների, և որը ավելի բախտավորություն կպատճառեր նրան, եթե կվերջանար մահվամբ։ Այդ նպատակով նա ցրեց իր աշակերտներին և անհայտացավ։ Նրա մասին շատ բաներ էին պատմում. ասում էին, որ քուրդ վայրենիների մեջ հայոց տառեր և քրիստոնեություն է տարածում, հրաշքներ է գործում, լուսավորչական եկեղեցի է հիմնում և բավական հետևողներ ունի։ Բայց թե ո՞րտեղ էր այդ նոր առաքյալը և ո՞ր երկրում,— ոչ ոք չգիտեր, միայն խոսվում էր, թե դեռ կենդանի է։